باب نهم: آفرینش دریا
اشاره
باب نهم: آفرینش دریاقرآن«و اوست که دریا را رام کرد تا از آن ، گوشت تازه بخورید و زیورهایی بیرون کشید و به تن کنید و کشتی ها را بینی که آن را می شکافند و به پیش می روند تا از فضل خدا روزی بجویند. باشد که سپاس بگزارید» .
«و اوست که دو دریا را به هم آمیخت : یکی شیرین و گوارا و دیگری شور و تلخ ، و میان آن دو برزخی و مانعی استوار قرار داد» .
ر . ک : فرقان : آیه 53، نمل : آیه 61 ، جاثیه : آیه 12 ، طور : آیه 6 ، ملک : آیه 30 ، الرحمن : آیه 19 22 .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدایا ! از تو می خواهم ... به نامی که بدان ، زمین ها در جایگاه خود و کوه ها بر مکان های خود و دریاها بر حدود و مرزهای خود ، قرار گرفتند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای آن که در هر چیز ، نشانه های او و در دریاها ، شگفتی های او [پیدا]ست !
.
ص: 350
الإمام علیّ علیه السلام :أنتَ الَّذی فِی السَّماءِ عَظَمَتُکَ ، وفِی الأَرضِ قُدرَتُکَ ، وفِی البِحارِ عَجائِبُکَ . (1)
بحار الأنوار عن سلمان الفارسی :رَأیتُ عَلی حَمائِلِ سَیفِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلامکِتابهً فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ما هذِهِ الکِتابَهُ عَلی سَیفِکَ؟ فَقالَ : هذِهِ إحدی عَشرَهَ کَلِمَهً عَلّمَنیها رَسولُ اللّه صلی الله علیه و آله ... یا مَنِ البِحارُ بِقُدرَتِهِ مَجرِیَّهٌ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا مَقنوطَ مِن رَحمَتِهِ ، ولا مَخلُوٌّ مِن نِعمَتِهِ ، ولا مُؤیِسٌ مِن رَوحِهِ ، ولا مُستَنکَفٌ عَن عِبادَتِهِ الَّذی بِکَلِمَتِهِ قامَتِ السَّماواتُ السَّبعُ ، وَاستَقَرَّتِ الأَرضُ المِهادُ ، وثَبَتَتِ الجبالُ الرَّواسی ، وجَرَتِ الرِّیاحُ اللَّواقِحُ ، وسارَ فی جَوِّ السَّماءِ السَّحابُ ، وقامَت عَلی حُدودِهَا البِحارُ . (3)
فاطمه علیهاالسلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی مَن تَوَکَّلَ عَلَیهِ کَفاهُ ، الحَمدُ للّهِِ سامِکِ (4) السَّماءِ ، وساطِحِ الأَرضِ ، وحاصِرِ البِحارِ . (5)
الإمام الحسن علیه السلام :اللّهُمَّ یا مَن جَعَلَ بَینَ البَحرَینِ حاجِزا وبُروجا وحِجرا مَحجورا . (6)
.
1- .الدروع الواقیه : ص 202 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 202 .
2- .بحار الأنوار : ج 86 ص 192 ح 54 نقلاً عن اختیار ابن الباقی عن سلمان الفارسی .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 514 ح 1482 ، مصباح المتهجّد : ص 659 ح 728 عن عبد اللّه الأزدی وفیه «وقرّت الأرضون السبع» بدل «واستقرّت الأرض المهاد» .
4- .سامِک : أی رافع ؛ من سَمَکَ الشیءَ یَسمْکهُ : إذا رفعه (النهایه : ج 2 ص 403) .
5- .فلاح السائل : ص 440 ح 303 ، بحار الأنوار : ج 86 ص 115 ح 2 .
6- .مهج الدعوات: ص 355، مصباح المتهجّد: ص 449 ح 555 عن الإمام الجواد علیه السلامولیس فیه «وبروجا وحِجْرا محجورا».
ص: 351
امام علی علیه السلام :تو کسی هستی که در آسمان ، عظمتت و در زمین ، قدرتت و در دریا شگفتی هایت [ هویدا]ست .
بحار الأنوار به نقل از سلمان فارسی : بر دوال شمشیر علی علیه السلام نوشته ای دیدم و گفتم: ای امیر مؤمنان! این نوشته بر شمشیر تو چیست؟ فرمود: «یازده جمله است که پیامبر صلی الله علیه و آلهآنها را به من آموخت : ... [ و ]ای آن که دریاها به قدرت او جاری اند !
امام علی علیه السلام :سپاس ، خدای را که کسی ناامید از رحمتش و خالی از نعمتش و مأیوس از نسیم رحمتش نیست و نه خودداری کننده از عبادتش ، که به کلمه او آسمان های هفتگانه برپا شدند و گاهواره زمین ، آرام و قرار گرفت و کوه های استوار ، پا برجا شدند و بادهای گَرده افشان ، روان شدند و ابرها در فضای آسمان ، به حرکت درآمدند و دریاها بر مرزهای خود ایستادند .
فاطمه علیهاالسلام :سپاس ، خدایی را که توکّل کننده بر خود را کفایت کرد . سپاس ، خدای برافرازنده آسمان و گسترنده زمین و محصور کننده دریاها را .
امام حسن علیه السلام :خدایا ! ای که میان دو دریا ، پرده و برج ها و مانعی سد کننده نهادی !
.
ص: 352
الإمام الصادق علیه السلام :إِذا أَرَدتَ أن تَعرِفَ سَعَهَ حِکمَهِ الخالِقِ ، وقِصَرَ عِلمِ المَخلوقینَ ؛ فَانظُر إِلی ما فِی البِحارِ مِن ضُروبِ السَّمَکِ ، ودَوابِّ الماءِ ، وَالأَصدافِ وَالأَصنافِ الَّتی لا تُحصی ولا تُعرَفُ مَنافِعُها إِلاَّ الشَّیءَ بَعدَ الشَّیءِ ، یُدرِکُهُ النّاسُ بِأَسبابٍ تُحدَثُ . (1)
الإمام الکاظم علیه السلام :سُبحانَ مَن أَلَجَّ البِحارَ بِقُدرَتِهِ . (2)
.
1- .بحار الأنوار : ج 3 ص 109 عن المفضّل بن عمر فی الخبر المشتهر بتوحید المفضل .
2- .مهج الدعوات : ص 294 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 330.
ص: 353
امام صادق علیه السلام :چون خواستی گستره حکمت آفریدگار و کمیِ دانش آفریدگان را بدانی ، به آنچه در دریاهاست ، بنگر ، از انواع ماهی ها و جنبندگان دریا و صدف ها و گونه هایی که به شمار نیاید و سودشان به تدریج [و با تجربه] معلوم می شود و مردم ، آنها را با اسباب ساخته شده به دست می آورند .
امام کاظم علیه السلام :منزّه است خدایی که دریاها را با قدرت خود ، عمیق کرده است .
.
ص: 354
نشانه های خدا در آفرینش دریا
یک . نقش دریا در تأمین مواد غذایی
نشانه های خدا در آفرینش دریاآفریدگار حکیم جهان ، دریاها را به صورت یکی از آیات بزرگ آشنایی با خود و یکی از مهم ترین منابع حیات و ثروت پایان ناپذیر زندگی ، در خدمت جامعه انسانی قرار داده است . قرآن کریم و احادیث اسلامی ، دلایل خداشناسی نهفته در دریاها را مکرّر به مردم یادآور شده اند و آنان را به مطالعه درباره شگفتی های دریا و نقش آن در زندگی انسان ، دعوت کرده اند . نکات قابل تأمّل در این راستا که متون بر آن تأکید دارند ، به طور اجمال عبارت اند از :
یک . نقش دریا در تأمین مواد غذاییاز نگاه قرآن ، با عنایت به این که دریا بخش قابل توجّهی از منبع خوراکی انسان را تأمین می کند ، نشانه تدبیر در نظام آفرینش و دلیل خداشناسی است : «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا . (1) اوست کسی که دریا را مسخّر شما کرد تا از آن ، گوشت تازه بخورید» .
.
1- .نحل : آیه 14 .
ص: 355
دو . نقش دریا در تأمین لوازم آرایشی
ماهی ها ، نه تنها در خوراک انسان نقش عمده ای دارند، بلکه تأمین کننده خوراک بسیاری از پرندگان هستند ، چنان که طبق محاسبات انجام شده ، تنها پرندگان دریایی ساحل جزایر صخره ای و کوه های ساحلی ، سالیانه دو میلیون و پانصد هزار تُن ، ماهی می خورند . علاوه بر این ، دریا ، تنها منبع تمام نشدنی نمک است که در خدمت انسان قرار دارد .
دو . نقش دریا در تأمین لوازم آرایشیدریا ، افزون بر تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان ، برخی از لوازم آرایشی را نیز برای وی آماده می کند . در اشاره به این حکمت ، قرآن می فرماید : «وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَهً تَلْبَسُونَهَا . (1) و از آن ، زیوری برای به تن کردن بیرون می کشید» . و نیز می فرماید : «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ* بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لاَّ یَبْغِیَانِ* فَبِأَیِّ ءَالاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ* یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ . (2) دو دریا را روانه کرد تا به هم برسند . میان آن دو ، مانعی است که به هم در نمی آمیزند . پس ، کدام یک از نعمت های خدایتان را دروغ می انگارید ؟ از آن دو ، مروارید و مرجان بیرون می آید» .
.
1- .نحل : آیه 14 .
2- .الرحمن : آیه 19 22 .
ص: 356
سه . نقش دریا در حمل و نقل
چهار . در کنار هم قرار گرفتن دو دریا ، با حائلی نامرئی
لؤلؤ ، دُرّ گران بهایی است که هر چه بزرگ تر باشد، ارزشمندتر است و در دل انواع صدف ها در عمق دریا به وجود می آید . مرجان نیز از جانوران زیبا و دل انگیز دریایی است که برای آرایش به کار می رود . این دو فواید پزشکی نیز دارند .
سه . نقش دریا در حمل و نقلیکی دیگر از نکاتی که در قرآن به عنوان نشانه تدبیر و خداشناسی مورد توجّه قرار گرفته ، مسئله حمل و نقل دریایی است : «وَ ءَایَهٌ لَّهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّیَّتَهُمْ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ * وَ إِن نَّشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلاَ صَرِیخَ لَهُمْ وَ لاَ هُمْ یُنقَذُونَ . (1) و نشانه دیگر برای آنان این که : ما ذرّیه شان را در کِشتی گران بار سوار کردیم ، و اگر بخواهیم ، آنان را غرق می کنیم ، به گونه ای که نه فریادرسی و نه نجات دهنده ای داشته باشند» . حتّی در عصر کنونی ، با وجود وسایط نقلیه زمینی و هوایی ، کشتی ، نقش عمده ای در حمل و نقل ایفا می نماید .
چهار . در کنار هم قرار گرفتن دو دریا ، با حائلی نامرئیپدیده شگفت انگیزِ کنارهم قرار گرفتن دو دریا با حائلی نامرئی ، به گونه ای که هیچ یک بر دیگری غلبه نمی کند ، دوبار در قرآن کریم به عنوان نشانه تدبیر در نظام آفرینش و دلیل خداشناسی مورد توجّه قرار گرفته است :
.
1- .یس : آیه 41 43 .
ص: 357
1 . مورد اوّل ، در سوره فرقان : «وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَ حِجْرًا مَّحْجُورًا . (1) و اوست که دو دریا را به هم آمیخت: یکی شیرین و گوارا ، و دیگری شور و تلخ ، و میان آن دو برزخی و مانعی استوار قرار داد» . برزخ و حجاب نامرئی میان آب شیرین و شور ، همان تفاوت درجه غلظت این دو آب یا وزن مخصوص آنهاست که سبب می شود تا مدّت مدیدی این دو آب با هم درنیامیزند . توضیح این که تمام رودخانه های بزرگ دارای آب شیرین که به دریاها می ریزند ، در کنار ساحل ، آب های شور را عقب می زنند ، دریایی از آب شیرین تشکیل می دهند و تا مدّت طولانی این وضع ادامه دارد و جالب این که به کمک جزر و مدّ آب دریا ، آب های شیرین ، برای کشاورزی قابل استفاده می شود . 2 . مورد دوم ، در سوره الرحمن : «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ* بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لاَّ یَبْغِیَانِ . (2) دو دریا را روانه کرد تا به هم برسند. میان آن دو مانعی است که به هم درنمی آمیزند» . این آیه ، علاوه بر معنایی که گذشت ، می تواند به رودهای عظیمی اشاره داشته باشد که در اقیانوس ها در حرکت اند که یکی از مهم ترین آنها «گلف اِستریم» نام دارد .
.
1- .فرقان : آیه 53 .
2- .الرحمن: آیه 19 20 .
ص: 358
پنج . شگفتی های دریا
شش . کشف تدریجی منافع دریا با پیشرفت علم
این آب ها که از مناطق نزدیک به خطّ استوا حرکت می کنند ، گرم اند و حتّی رنگ آنها گاه با رنگ آب های مجاور ، متفاوت است . عرض آن ، حدود یکصد و پنجاه کیلومتر و عمق آن ، چند صد متر ، سرعت آن در برخی از مناطق در طول یک روز ، یک صد و شصت کیلومتر است . جالب توجّه این که این رودهای عظیم با آب های اطراف خود ، کمتر آمیخته می شوند . (1)
پنج . شگفتی های دریاهر چند سراسر جهان آفرینش ، شگفت انگیز و نشانه قدرت و حکمت آفریدگار است؛ ولی بی تردید ، برخی پدیده ها شگفت انگیزتر است . از این رو ، پیامبر خدا، ضمن نیایش خود می فرماید : یا مَن فی کُلِّ شَیءٍ دَلائِلُهُ ! یا مَن فِی البِحارِ عَجائِبُهُ! (2) ای که در هر چیز دلیل هایش هویداست! ای که در دریاها شگفتی هایش پیداست! تأمّل در آفرینش و زندگی ده ها هزار گونه حیوانات دریایی کوچک و بزرگ در دریای بی کران ، گواه این سخن است .
شش . کشف تدریجی منافع دریا با پیشرفت علمآنچه از دلایل خداشناسی در زمینه آفرینش دریا و نقش آن در زندگی انسان برشمردیم ، مواردی بود که برای مردم عصر نزول قرآن و قرن ها پیش از آن ، قابل فهم بود ؛ امّا بی تردید ، منافع دریا و دلایل خداشناسی آن ، منحصر به موارد
.
1- .برگرفته از: تفسیر نمونه : ج 23 ص 131 132 .
2- .ر . ک : ص 349 ح 3617 .
ص: 359
یادشده نیست؛ بلکه دریا منافعی برای زندگی انسان دارد که اگر اهمّیت آن از فوایدی که گذشت ، بیشتر نباشد ، بی تردید ، کمتر نیست؛ مانند : نزول باران ، تعدیل هوا ، تأمین رطوبت زمین . همچنین ، عناصر فراوانی که با پیشرفت علم از آن دریا گرفته و در صنایع مختلف و داروسازی کاربرد دارد ، مانند : مَنیزیم ، پتاسیم ، بُرُم و سولفات سُدیم . امام صادق علیه السلام با اشاره به این منافع و دلایل کشف نشده در آن روزها می فرماید : إِذا أَرَدتَ أن تَعرِفَ سَعَهَ حِکمَهَ الخالِقِ ، وقِصَرَ عِلمِ المَخلوقینَ ؛ فَانظُر إِلی ما فِی البِحارِ مِن ضُروبِ السَّمَکِ ، ودَوابِّ الماءِ ، وَالأَصدافِ وَالأَصنافِ الَّتی لا تُحصی ولا تُعرَفُ مَنافِعُها إِلاَّ الشَّی ءَ بَعدَ الشَّی ءِ ، یُدرِکُهُ النَّاسُ بِأَسبابٍ تَحدُثُ . (1) چون خواستی گستره حکمت آفریدگار و کمیِ دانش آفریدگان را بدانی ، به آنچه در دریاهاست ، بنگر ، از انواع ماهی ها و جنبندگان دریا و صدف ها و گونه هایی که به شمار نیاید و سودشان به تدریج [و با تجربه] معلوم می شود ، به وسیله اسباب ساخته شده ، به دست مردم می رسد.
.
1- .ر . ک : ص 353 ح 3623 .
ص: 360
الباب العاشر: خلق الرّیاح والسّحاب والمطرالکتاب«وَ مِنْ ءَایَتِهِ أَن یُرْسِلَ الرِّیَاحَ مُبَشِّرَ تٍ وَ لِیُذِیقَکُم مِّن رَّحْمَتِهِ» . (1)
«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلَلِهِ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِن جِبَالٍ فِیهَا مِنم بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَن یَشَاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَن مَّن یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصَرِ » . (2)
«وَ اخْتِلَفِ الَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ تَصْرِیفِ الرِّیَحِ ءَایَتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ » . (3)
راجع : البقره: 164 ، الأعراف: 57 ، الحِجْر : 22 ، الإسراء : 69 ، الأنبیاء : 81 ، الفرقان : 48 ، النمل : 63 ، الروم : 51 ، فاطر : 9 ، الذاریات : 1 ، القمر : 19 ، المرسلات : 1 ، 3 .
الحدیثتفسیر القمّی :قولُهُ : «وَ تَصْرِیفِ الرِّیَحِ ءَایَتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» أی تَجیءُ مِن کُلِّ جانِبٍ ، ورُبَّما کانَت حارَّهً ، ورُبَّما کانَت بارِدَهً ، ومِنها ما یُسَیِّرُ السَّحابَ ، ومِنها ما یَبسُطُ الرِّزقَ فِی الأَرضِ ، ومِنها ما یَلقَحُ الشَّجَرَهَ . (4)
.
1- .الروم : 46 .
2- .النور : 43 .
3- .الجاثیه : 5 .
4- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 293 .
ص: 361